بهاء الدین محمد متخلص به بهایی و شهره به شیخ بهایی ، از شاعران قرن یازدهم هجری قمری است. پدرش از مردم جبل عامل لبنان بود که به روزگار پادشاهی شاه طهماسب نخست صفوی به ایران آمد و با درجه شیخ الاسلامی، روزگاری در قزوین ( نخستین پایتخت صفویان ) ، مدتی در مشهد ، هشت سالی در هرات زیست و سپس به بحرین رفت و درآن جا درگذشت.
شیخ بهایی به روزگار خردسالی با پدر خود به ایران آمد. از پدر و دانشمندان دیگر روزگار خویش دانش آموخت و چون پدرش از ایران رفت رتبه شیخ الاسلامی یافت. بهاء الدین محمد به قصد سیاحت از ایران رفت و روزگاری دراز در سفر بود. ایشان در زمان پادشاهی شاه عباس بزرگ، بار دیگر به ایران آمد و در دربار صفوی رتبه و مقام یافت، چنان که در سفر شاه عباس به مشهد، پا به پا همراه او بود. شیخ بهایی در مشهد و اصفهان خانه داشت و با دانشمندان معروف آن روزگار مربوط بود تا این که به سال 1030 هجری قمری در سن هشتاد و چند سالگی در خانه خویش درگذشت و در مسجد گوهرشاد جوار مرقدحرم امام رضا(ع) در شهر مشهد به خاک سپرده شد.
شیخ بهایی و پدرش، از نمک پروردان دربار صفویان بودند، اما پیوسته از بودن در ایران، ابراز ملال می کردند و جای پای این بیزاری در کشکول هست و پدرش نیز باری به وی نوشته بود: اگر طالب دنیایی، به هند نرو! و اگر آخرت خواهی، به عربستان، و اگر هیچیک از این دو نخواهی، در ایران بمان! و این نوشته، بیانگر آن است که دست ایرانی در هیچ دوره ای از تاریخ نمک نداشته است.
در این مختصر بحث ما، درباره آثار ریاضی، فقهی و عرفانی شیخ نیست، اما، از آن روی که او یک فارسی زبان نبوده است، آثار شعری شیخ بهایی، ارزش ادبی چندانی ندارند. لیکن، از آن جا که مردی عارف مشرب بوده است و سینه اش سوزی و دمش تاثیری داشته، شعرش نیز چاشنی تند عرفانی دارد و در زمینه شعر، عمده شهرت شیخ بهایی به سبب تضمینی است که از غزل خیالی بخارایی ترتیب داده است و زنده یاد سعید نفیسی، در دیوانی که از اشعار پراکنده او فراهم آورده است، غزل خیالی را از اشعار شیخ بهایی شمرده و در حاشیه نوشته است:
این غزل که معروف ترین اشعار شیخ بهایی است، از کودکی در ذهن دارم. شگفت است که در هیچ کتابی نیافتم، ناچار از حافظه نقل کردم.
دیوان شیخ بهایی،
به کوشش استاد سعید نفیسی، گردآوری و چاپ شده است اما بهایی جز این دیوان
که مشتمل بر اشعار پراکنده وی است، مثنوی هایی نیز دارد با نام کتابهای:
نان و حلوا، سوانح الحجاز، شیر وشکر، نان و پنیر و طوطی نامه که این منظومه
ها بارها در ایران و دیگر کشورها به چاپ رسیده است.
- ۹۴/۱۰/۲۷