مسجد جامع اصفهان از قدیمی‌ترین بناهای مذهبی در ایران به شمار می رود و مربوط به دوران سلجوقیان است. این بنا، از لحاظ فنی ، هنری و انواع معماری ادوار مختلف اسلامی دارای شهرت جهانی است و در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
تاریخ زایش و تحولات مسجد جامع اصفهان از تاریخ پیدایش شهر اصفهان جدا نیست. مسجد جامع و بافت تاریخی شهر اصفهان به صورت مجموعه ای در هم تنیده اند. این مسجد دارای ورودی های متعددی است که هریک ارتباط فضای مسجد را با بخش هایی از بافت پیرامون آن برقرار می کند. زمان ساخت ورودی ها متفاوت است وهر یک در مقطعی از تاریخ پدید آمده اند.
کتیبه ای در هنگام ورود به مسجد جامع وجود داردکه مربوط به زمان فتحعلی قاجار است. کاشی هایی درب ورودی مسجد در سال 1218 هجری قمری مزین شده اند.
از جمله بناهای متعدد مسجد جامع اصفهان می توان به شبستان
ها، گنبد تاج الملک،صحن دارای چهار ایوان،گنبد نظام الملک ومحراب اولجایتو
اشاره نمود.
در داخل مسجد ایوان ها، گنبد خانه ها و شبستانهایی که صحن را در میان گرفته اند علاوه بر آن که عوامل کالبدی یک بنای مذهبی- علمی را مشخص می سازد تغییرات و تحولاتی را که طی سیزده قرن در معماری بخش های مختلف این بنا صورت گرفته در معرض بررسی و تماشا قرار می دهد. ایوان های مسجد با آن که در یک زمان ساخته نشده اند با آهنگ موزون و متناسب فضای مسجد چهار ایوانی را پدید آوردند که از قدیمی ترین مساجد چهار ایوانی است.
مسجد جامع اصفهان دارای محراب های مختلفی است. مشهورترین محراب آن در شبستانی که توسط اولجایتو و شمال ایوان استاد واقع شده، همانند گوهری درخشان در جهان شهرت پیدا کرده است. این محراب از گچبری زیبایی برخوردار است که با گل و اشکال هندسی تزیین شده است. محراب های دیگر این مسجد به تدریج در طول دوران ساخته شده اند.
گنبد نظام ملک از بناهای دیگر مسجد جامع جداست و مانند بیضی بوده و در محیط گنبدخانه ای مربع شکل برپا شده است. این گنبد در زمان ملکشاه سلجوقی و تحت نظر خواجه نظام الملک ساخته شده است.
گنبد تاج الملک که از لحاظ ساخت و بهره برداری در نوع خود نمونه ای بی نظیر می باشد. طرز قرار گرفتن ترکیب بندی پایه و پوشش گنبدی به صورتی انجام شده که نگاه هر بیننده ای را به سمت نوک تیزمانند گنبد می کشاند و حالتی یکنواخت و زیبایی را به گنبد بخشیده است.
چهلستون های بزرگی در طرف چپ ورودی راهرو مسجد دیده می شود.اگرچه تعداد ستون های هریک از آن ها به چهل تا نمی رسد اما به مکانهای دارای چهل ستون نامیده می شوند و به دوران حکومت آل مظفر در قرن هشتم هجری قمری مربوط است.
سنگاب هایی در مسجد جامع قرار گرفته است. سنگاب ایوان درویش، که در ایوان شمالی مسجد واقع شده است. سنگاب ایوان صاحب، که در ایوان جنوبی مسجد است و دو سنگاب دیگر، یکی در ایوان غربی و دیگری در کنار حوض حیاط مسجد به چشم می خورد.
علامه مجلسی در مسجد جامع به خاک سپرده شده و این بنای عظیم در شهراصفهان، خیابان قیام واقع شده است.
- ۹۴/۱۰/۲۳