بناى هارونیه قدیمی‌ترین اثری است که از توس به جای مانده است و چنانکه گفته شده تنها بنای بازمانده از جاذبه های تاریخی شهر کهن توس است. تمام بناى هارونیه آجرى است و هیچ‌گونه تزیین کاشى در آن به کار نرفته است، این بنا به صورت چهار ضلعى است که ابعاد آن در اضلاع مختلف به علت قناسى نابرابر است. ابعاد این بنا به ترتیب ضلع شمالى 5/19 متر، ضلع جنوبى 20 متر، ضلع شرقى 28 متر، ضلع غربى29 متر می باشد و این بنا در 25 کیلومترى شمال غرب مشهد در حاشیه غربى جاده مشهد و در قلب دشت توس واقع گردیده است. بنای هارونیه ساختمان بزرگی در مدخل شهر است که به « بقعه هارونی » یا « هارونیه » شهرت یافته است.
این بنای تاریخی با فاصله 600 متری از آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی قرار گرفته و در کنار آن سنگ سیاهی به عنوان یادبود امام محمد غزالی از عرفای سده پنجم و ششم هجری دیده می شود و در شمال‌غربی این بنا مقبره زنده یاد حسین خدیو جم از غزالی شناسان معاصر قرار دارد.
بنای هارونیه توس دارای یک مدخل اصلی، دو مدخل در شرق و غرب ساختمان و بقایای یک محراب در قسمت بیرونی و شمال ساختمان می باشد. این بنا دارای ویژگیهای معماری قرن هشتم هجری می باشد. خطوط عمودی و موازی سطح نما ، طاق نماها و نور گیر ها و نوع فضاهای این بنا، عمر آن را به قرن هفتم و هشتم می رساند. برخی از اهالی توس گور ویران شده غزالی را در نقطه ای واقع در چند صد قدمی غرب باره شهر نشان می دهند، و گویا سنگ گور او هم در آن حوالی دیده اند. این محل در سال 1374هجری شمسی حفاری شد و تقریبا گور غزالی به دست آمد . این بنا شمال ایوانی رفیع و دو لچکی ، چهار ایوان صلیبی شکل با پنجره های مشبک شده و هشت طاق نما با قوس جناغی و گنبد دو پوششه است . این محل به مسجد جامع شهر توس نیز شهرت دارد و ساختمان آن را به سربداران نسبت می دهند و با توجه به معماری جذابی که دارد از مکانهای بسیار دیدنی شهر توس می باشد.
سنگ مقبره امام محمد غزالی در روبروی بقعه نصب شده است. هارونیه نام جدیدی است که به این مکان داده شده و شاید سابقه‌ی مکتوب آن حتی به یکصد سال پیش هم نرسد، هیچ ارتباطی به هارون‌الرشید عباسی ۱۷۰ تا۱۹۳ ق ندارد و سبک معماری آن معماری آذری می باشد.
منبع نشاط آوران
- ۹۴/۰۹/۰۷